Методыка выкладання беларускай літаратуры шпоры
Автор работы: Пользователь скрыл имя, 08 Июня 2014 в 17:13, шпаргалка
Работа содержит ответы на вопросы для экзамена по дисциплине "Методыка мовы" на белорусском языке.
шпоры.docx
11. Урок-асноўная форма арганізацыі вучэбных заняткаў, яго структура і тыпы. Патрабаванні да ўрока.
Як шмат ахоплена гэтым кароткім словам: новыя веды, уменні і навыкі; вучні, якія павінны зразумець, засвоіць новы матэрыял, авалодаць новымі ўменнямі, навыкамі; настаўнік, які перадае свае веды; метады і прыёмы, з дапамогай якіх гэта перадача ажыццяўляецца, віды і формы працы і інш. Урок складаецца з сукупнасці некалькіх адносна самастойных відаў сумеснай дзейнасці вучняў і настаўніка, якія прынята называць стуктурнымі элементамі. Структура ўрока: Арганізацыйны момант, ці пачатак урока,прызначаны для падрыхтоўкі рабочага настрою вучняў, хутчэйшаму ўключэнню іх у працу. Падвядзенне вынікаў урока – гэта своеасаблівая ацэнка працы вучняў, давядзенне да іх ведама той новай “ступенькі” авалодвання беларускай мовай. Праверка хатняга задання як структурны элемент не з’яўляецца абавязковым, калі дома выкананая пісьмова праца вучняў будзе зачытана на ўроку, тым больш, што пазней яна яшчэ правяраецца настаўнікам. Апытванне як асобны структурны элемент урока выдзяляюць не ўсе. Тлумачэнне новага матэрыялу – важнейшы стуктурны элемент урока. Замацаванне, ці навучанне прымяняць на практыцы атрыманыя веды, – другі структурны элемент урока, які абавязкова ідзе пасля тлумачэння новага матэрыялу. Ф а р м і р а в а н н е н а в ы к а ў і ў м е н н я ў як структурны элемент. Х а т н я е з а д а н н е адыгрывае важную ролю для індывідуальнага асэнсавання і засваення ведаў, пераводу іх ва ўласнасць. Тыпалогія ўрокаў беларускай мовы і яе асновы. І. Па асноўнай мэтавай устаноўцы і структуры ўрокі падзяляюцца на навучальныя і кантрольныя. Да навучальных адносяцца:
1)Урокі паведамлення новага матэрыялу; 2. Урокі выпрацоўкі ўменняў і навыкаў; 3. Урокі паўтарэння; 4. Урокі працы над памылкамі. Да кантрольных урокаў адносяцца:
- Урокі кантролю за арфаграфічнай і пунктуацыйнай пісьменнасцю вучняў – кантрольныя дыктанты (тэксты без змен).
Урокі кантролю засваення ведаў і вучэбна-моўных уменняў – пісьмовыя адказы вучняў на пастаўленыя пытанні; 3) Камбінаваныя ўрокі.
ІІ. У залежнасці ад спосабу, формы правядзення ўрокі падзяляюцца на:
- урок-лекцыя; 2) урок-гутарка; 3) урок-экскурсія; 4) кінаўрок; 5) урок самастойнай працы; 6) урок з рознымі відамі дзейнасці.
ІІІ. У залежнасці ад этапа вывучэння матэрыялу ўрокі падзяляюцца наступным чынам:
1) этап вывучэння новага матэрыялу – урок тлумачэння новага матэрыялу,
2) этап замацавання – урок замацавання новых ведаў,
3) этап паўтарэння і ўзнаўлення матэрыялу – урок паўтарэння,
4) этап абагульнення матэрыялу – урок абагульнення,
5) этап праверкі засвоенага матэрыялу – урок праверкі ведаў, уменняў і навыкаў,
- 6) этап працы над памылкамі – урок працы над памылкамі. Патрабаванні і падрыхтоўка да ўрока мовы. 1.максімальная актыўнасць вучняў у працэсе ўрока, 2.мэтанакіраванасць кожнага ўрока. 3.абавязковы кантроль і ацэнка працы вучняў на ўроку. 4.наяўнасць выхаваўчага аспекта на кожным уроку. 5. будова ўрока павінна адпавядаць аптымальнаму рэжыму. структура ўрока не павінна быць жорсткай, трафарэтнай, каб ствараць дадатную матывацыю дзейнасці вучняў і станоўчы псіхалагічны клімат на ўроку.
12. Шляхі павышэння эфектыўнасці ўрокаў беларускай мовы. Кабінет беларускай мовы і літаратуры
Улік усіх патрабаванняў да ўрока прымушае настаўніка асабліва ўважліва адносіцца да падрыхтоўкі плана (ход урока і дыдактычны матэрыял) ці канспекта (падрабязнае апісанне ўсяго ходу ўрока з магчымымі адказамі на пастаўленыя пытанні і выкананнем заданняў, запланаваных да ўрока). Традыцыйная сістэма навучання, як правіла, праводзіцца з мэтай замацавання (спачатку тлумачэнне новага матэрыялу, дэманстрацыя нагляднасці, тлумачэнне і ўзоры спосабаў дзейнасці вучняў і тады прымяненне ведаў у практычнай рабоце вучняў). Пры гэтым практычная работа вучняў выконваецца паводле інструкцый настаўніка. З мэтай актывізаваць разумовую дзейнасць вучняў і развіваць іх самастойнасць патрабуецца ў большай ступені выкарыстоўваць практычную работу ў якасці крыніцы новых ведаў.
9. псіхалагічныя асновы выкладання беларускай мовы
П с і х а л а г і ч н ы я патрабаванні выцякаюць з палажэння аб тым, што працэс навучання – гэта перш за ўсё псіхалагічны працэс. Агульнавядома, што псіхічны стан настаўніка і вучняў істотна ўплывае на ход і вынікі ўрока. Так, дрэнны настрой, раздражняльнасць настаўніка перадаецца вучням і зніжае эфектыўнасць урока. І наадварот, на вынікі ўрока аказваюць уплыў і адносіны вучняў да вучобы, ведаў, прадмета, што звязана з матывамі навучання. Незапатрабаванасць беларускай мовы, нізкі ўзровень моўнай культуры ў нашай краіне прымушае настаўніка шукаць сродкі матывацыі да вучобы, атрымання ведаў, таму настаўнік павінен умела кіраваць працэсам, выклікаць цікавасць вучняў да ведаў, падтрымліваць радасць ад пазнання, задавальненне ад поспехаў.
Фундаментам урока беларускай мовы з’яўляецца асоба настаўніка, які здольны “без шва” звязаць у адзінае цэлае ўсе элементы ўрока і праз цікавасць, любоў да прадмета, якую стымулююць выкарыстаныя на ўроку матэрыялы, дабіцца жаданых вынікаў: навучыць разумець граматычны лад мовы, пісаць без памылак, прыгожа і лагічна гаварыць, разумна і па-добраму мысліць.
13. Урокі нестандартнай пабудовы і методыка іх прывядзення.
Нельга не згадзіцца з тым,што ў апошні час зніжаецца цікавасць дзяцей да вучобы,знікае жаданне вычыцца. Зацікавіць вучняў навучальным матэрыялам дапамагаюць нестандартныя ўрокі, якія арыентуюцца галоўным чынам на забаўляльны інтарэс.
Творчыя прынцыпы нестандартных урокаў:
1. Адмова ад шаблонаў пры арганізацыі ўрока, ад фармалізму ў час правядзення.
2. Максімальнае прыцягненне вучняў класа да актыўнай дзейнасці на ўроку.
3. Не забаўляльнасць, а займальнасць і захапленне як аснова эмацыянальнага тону ўрока.
4. Падтрымка альтэрнатыўнасці, мноства меркаванняў.
5. Развіццё функцыі зносін на ўроку як умова забеспячэння ўзаемаразумення.
6. “Схаваная” (педагагічна мэтанакіраваная) дыферэнцыяцыя навучэнцаў па іх магчымасцях, інтарэсах, здольнасцях і схільнасцях.
Неабходна выдзеліць 3 перыяды падрыхтоўкі і правядзення нестандарт-
ных урокаў: падрыхтоўчы, асабіста ўрок, і яго аналіз.
а) урок – лекцыя “Парадокс”; б) урок – сустрэча; урок – казка; урок – вернісаж; урок – лато; урок – падарожжа; урок – семінар;
15. Асновы методыкі арфаграфіі. Важнейшыя ўмовы выпрацоўкі арфаграфічнага навыку. Віды арфаграфічных практыкаванняў
Арфаграфія, якая ўстанаўлівае агульнапрынятае адзінства напісання значымых адзінак мовы – слоў – з усімі іх граматычнымі формамі, мае выключнае значэнне ў школьным навучанні, паколькі валоданне арфаграфічнымі нормамі, выпрацоўка ўменняў правільна пісаць неабходна кожнаму вучню, кім бы ён ні стаў ў будучым. Выкладанне арфаграфіі, як і іншых раздзелаў курса беларускай мовы, ідзе на аснове агульнадыдактычных і прыватнаметадычных прынцыпаў. Да ліку першых адносяцца сістэматычнасць, паслядоўнасць, сувязь тэорыі з практыкай, нагляднасць, пераемнасць і перспектыўнасць, свядомасць і актыўнасць, індывідуальны падыход да вучняў, навуковасць і інш. Да ліку прыватнаметадычных адносяцца: 1) сувязь арфаграфіі з фанетыкай і арфаэпіяй, 2) сувязь арфаграфіі з граматыкай, 3) сувязь арфаграфіі з развіццём маўлення вучняў, 4) свядомасць і аўтаматызм.Арфаграфія вывучаецца на працягу ўсяго школьнага курса. Асноўныя задачы вывучэння прыпадаюць на 5-7 клас – 2 этап. Н апершым этапе засвойваюцца асноўныя паняцца, даецца база. На 3-4 этапах замацоўваецца вывучанае. Віды практыкаванняў па арфаграфіі. С п і с в а н н е, с п і с в а н н е, якое ў с к л а д н я е ц ц а д а д а т к о в ы м з а д а н н е м тыпу выдзеліць марфемы, растлумачыць напісанне, падзяліць на склады, указаць націск, вызначыць граматычную форму, с п і с в а н н е с а з м е н а м і т э к с т у, н я п о ў н а е с п і с в а н н е, Д ы к т а н т ы, С в а б о д н а е п і с ь м о.
17. Агульнаадукацыйнае і практычнае значэнне граматыкі ў школе. Сувязь паміж марфалогіяй і сінтаксісам. Класіфікацыя практыкаванняў па граматыцы.
Вывучэнне слоў і іх формаў, часцін мовы як класаў слоў, іх катэгорый, сувязей слоў, тыпаў словазлучэнняў і сказаў займаецца граматыка, якая складаецца з марфалогіі і сінтаксісу. Такім чынам, граматыка – гэта сукупнасць правіл, у адпаведнасці з якімі са слоў складаюцца сказы і паводле якіх словы змяняюцца, каб уключаць іх у сказы. Граматыка ў школе адыгрывае агульнаадукацыйную ролю: вывучэнне законаў граматыкі спрыяе развіццю лагічнага мыслення, паколькі ў ёй мінулыя пакаленні адлюстравалі пазнанне асноўных законаў логікі.
Значная роля граматыкі ў авалодванні маўлення ўвогуле і ў выпрацоўцы практычных навыкаў маўлення. Не прыходзіцца гаварыць, якая вялікая роля граматыкі для засваення правіл расстаноўкі знакаў прыпынку, паколькі амаль усе правілы пунктуацыі заснаваны на веданні сінтаксічнай будовы сказа. Важнае месца і ролю ў навучанні граматыцы адыгрывае засваенне вучнямі граматычных правілаў і азначэнняў, у сувязі з чым неабходна вызначаць усведамленне і асэнсаванне іх вучнямі, правільнасць іх разумення.
Вывучэнне граматыкі ў школе ідзе ва ўзаемасувязі і паслядоўнасці дзвюх частак – марфалогіі і сінтаксісу, хаця кожная частка мае свой змест, свае мэты і задачы.
Школьны курс марфалогіі адносна тлумачэння часцін мовы кіруецца тым напрамкам у лінгвістыцы, паводле якога часціны мовы – лексіка-граматычныя класы слоў. Да важнейшых і найбольш пашыраных прыёмаў выкладання граматыкі – марфалогіі і сінтаксісу – неабходна аднесці г р а м а т ы ч н ы р а з б о р. Граматычны разбор выкарыстоўваецца пераважна пры паўтарэнні, замацаванні, для кантролю ведаў у час апытвання і як дадатковае заданне ў пісьмовай рабоце. Паводле зместу граматычны разбор падзяляецца на марфалагічны і сінтаксічны разбор. М а р ф а л а г і ч н ы разбор – гэта вызначэнне, да якой часціны мовы адносіцца пэўнае слова ў сказе, і характарыстыка пэўнай часціны мовы паводле яе граматычных прыкмет. С і н т а к с і ч н ы р а з б о р – гэта структурна-семантычная характарыстыка розных тыпаў сінтаксічных адзінак і вызначэнне відаў сінтаксічнай сувязі паміж словамі ў словазлучэннях і часткамі складаных сказаў.
Адказы на пытанні
да дзяржаўнага экзамену
Па методыцы выкладання беларускай літаратуры
МЕТОДЫКА ВЫКЛАДАННЯ ЛІТАРАТУРЫ ЯК НАВУКОВАЯ ДЫСЦЫПЛІНА. БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА ЯК ВУЧЭБНЫ ПРАДМЕТ. АДУКАЦЫЙНЫ СТАНДАРТ І КАНЦЭПЦЫЯ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА “БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА”.
Методыка выкладання беларускай літаратуры– 1) практыка-арыентаваная навука педагагічнага цыклу, якая раскрывае метадалагічныя асновы, мэты, змест, заканамернасці, прынцыпы, метады, формы навучання беларускай літаратуры, 2) навука педагагічнага цыклу, якая дае магчымасць рацыянальна арганізаваць вывучэнне літаратуры як вучэбнага прадмета, паспяхова вырашыць развіваючыя і выхаваўчыя задачы.
Прадмет мвбл – працэс выхаваўчага навучання школьнікам літаратуры як вучэбнаму прадмету.
Змест методыкі выкладання беларускай літаратуры складаецца з трох асноўных раздзелаў:
1. Агульныя асновы методыкі – развіццё методыкі, метадычныя школы, погляды, праблемы, прынцыпы і метады выкладання.
2. Сістэма вывучэння літаратуры на ўроках – шляхі, метады, прыёмы вывучэння літаратуры, эмацыянальны і лагічны падыходы, распрацоўка ўменняў і навыкаў, самастойная праца, інтэграванасць.
3. Сістэма факультатыўных заняткаў і пазакласнай працы.
Як і кожная навучальная дысцыпліна, методыка выкладання беларускай літаратуры мае свае задачы:
1) пазнаёміць з тэарэтычнымі асновамі выкладання літаратуры – вызначэнне мэт, задач і зместу навучання літаратуры ў школе, заканамернасцей і прынцыпаў навучання літаратуры, найбольш эфектыўных метадаў, прыёмаў і форм навучання;
2) вывучэнне і навуковае асэнсаванне метадычнай спадчыны і перадавога вопыту;
3) выпрацаваць першапачатковыя практычныя ўменні і навыкі для падрыхтоўкі да ўрока роднай літаратуры;
4) даць накірункі да самаадукацыі і творчага пошуку;
5) дапамагчы настаўніку адказаць на асноўныя прынцыповыя пытанні, што ўзнікаюць у час падрыхтоўкі да заняткаў, у працэсе выкладання, пасля аналізу праведзенага ўрока.
Методыка выкладання літаратуры не можа разглядацца ізалявана, паколькі навучанне літаратуры з’яўляецца састаўной часткай працы школы ў цэлым. Таму толькі ў цеснай сувязі з іншымі навукамі методыка выкладання беларускай літаратуры можа даць вычарпальныя адказы на тры асноўныя пытанні: Што вывучаць? Як? Для чаго (навошта)? Методыка звязана з псіхалогіяй, педагогікай, літаратуразнаўствам, лінгвістыкай, гісторыяй, этыкай, эстэтыкай, філасофіяй, сацыялогіяй, культуралогіяй і інш.
Вельмі цесна методыка літаратуры звязана з літаратуразнаўчай метадалогіяй, тэорыяй літаратуры, паколькі прадметам зацікаўлення нашай методыкі выкладання з'яўляецца мастацкая літаратура, якую даследуе таксама і літаратуразнаўства. Методыку мастацтва слова цікавіць як матэрыял для фарміравання і развіцця ў вучняў здольнасцей да ўспрымання і пазнання свету цераз мастацкія вобразы, словы, творчую фантазію, пачуццёвую палітру. Літаратуразнаўства, як вядома, вывучае заканамернасці мастацкага літаратурнага працэсу з пазіцый гісторыі літаратуры, яе тэорыі і крытыкі. Таму методыка выкладання літаратуры і літаратуразнаўства самым цесным чынам звязаны паміж сабою.
Літаратуразнаўства ацэньвае мастацкія творы, вызначае іх эстэтычную якасць і грамадскую каштоўнасць, і дапамагае адказаць на першае з трох важнейшых пытанняў метадычнай навукі: што вывучаць, якія творы, заканамернасці літаратурнага працэсу, тэарэтычыя паняцці, крытычныя артыкулы, біяграфічныя матэрыялы ўключаць у школьную праграму і падручнікі. Гэта сувязь выяўляецца перш за ўсё ў вызначэнні мэты, зместу і структуры курса літаратуры. Метадалогія літаратуразнаўства аказвае ўплыў і на метады навучання.
Методыка выкладання беларускай літаратуры звязана з педагогікай і псіхалогіяй. Псіхалогія дае настаўніку веды аб узроставых адметнасцях дзяцей, садзейнічае наладжванню цеснага кантакту з вучнямі, выяўленню іх духоўнага свету, характару ўспрымання, асаблівасцей памяці, камунікацыйных аспектаў.
Дзякуючы педагогіцы (навука аб навучанні і выхаванні), настаўнік мае магчымасць даведацца пра агульнадыдактычныя прынцыпы, метады і прыёмы выкладання, тыпы і віды ўрокаў, грунтуючыся на якіх методыка выпрацоўвае свае спецыфічныя крытэрыі.
Педагогіка з псіхалогіяй даюць настаўніку адказ на другое пытанне методыкі: як навучаць?
Нельга вывучаць беларускую літаратуру, не звяртаючы ўвагі на маральна-этычны бок пэўнага твора. Адсюль вынікае, што методыка выкладання беларускай літаратуры мае самыя цесныя сувязі з эстэтыкай – навукай аб прыгожым і этыкай – навукай аб маралі.
Немагчымае вывучэнне беларускай літаратуры адасоблена ад гісторыі, паколькі кожны творца – гэта прадстаўнік пэўнага гістарычнага працэсу. Акрамя таго, вельмі часта пісьменнік звяртаецца да гістарычных крыніц: летапісаў, дакументаў, ліставання і г.д. “Гістарычны аспект у дачыненні да аналізуемага твора методыка літаратуры рэкамендуе выкарыстоўваць з улікам трох патрабаванняў: часу напісання твора, часу, які адлюстраваны ў творы, і сённяшняга часу”.
Навучанне літаратуры ў школе не можа разглядацца ў адрыве ад моўнага навучання.
Кожная навука мае сваю структуру, якая залежыць ад асаблівасцей прадмета яе вывучэння. Структура методыкі літаратуры абумоўлена структурай працэсу вывучэння літаратуры ў школе, які складаецца з наступных элементаў: мэты навучання – літаратура – настаўнік – вучань. Высвятленне мэтаў навучання дае магчымасць адказаць на трэцяе пытанне методыкі: навошта вучыць? Мэта навучання – ідэальны вынік навучання літаратуры, які павінен быць дасягнуты вучнем і настаўнікам. Яны бываюць стратэгічныя (на далёкую перспектыву) і тактычныя (на блізкую перспектыву). Прызначэнне літаратуры як школьнага прадмета (стратэгічная) – фарміраваць у вучняў пры дапамозе настаўніка адпаведны аб'ём літаратурных ведаў, вобразна-эстэтычнае ўспрыманне рэчаіснасці, развіваць у іх навыкі эстэтычнага аналізу, інтэлектуальнае развіццё і выхаванне школьнікаў. Пры вывучэнне пэўных тэм і раздзелаў школьнага курса літаратуры ставяцца тактычныя мэты.
Методыка як навука займаецца распрацоўкай школьных праграм па літаратуры, падручнікаў, вучэбных і наглядных дапаможнікаў, метадычных рэкамендацый і парад.
Кожная навука, у тым ліку і методыка літаратуры, мае свае метады даследавання: абагульненне перадавога вопыту настаўнікаў метад зрэзаў, метад мэтанакіраванага назірання і метад эксперыменту.
Сярод асноўных з іх – абагульненне перадавога вопыту аднаго настаўніка ці групы настаўнікаў, якія дасягнулі поспехаў у канкрэтным кірунку педагагічнай працы. Вывучэнне вопыту патрабуе папярэдняга вызначэння задач пры дапамозе назірання за ходам выкладання. Даследчык загадзя знаёміцца з метадычнай літаратурай па праблеме даследавання, вызначае гіпотэзу і вядзе назіранне. Назіранні могуць суправаджацца гутаркамі з вучнямі і настаўнікам, пісьмовымі адказамі на анкеты, вядзеннем дзенніка, відэа- і аўдыёзапісамі.
Метад зрэзаў яшчэ называюць метадам адначасовага масавага апытання. Ён вельмі папулярны ў час раённых ці абласных праверак школ па пэўных прадметах і дае магчымасць вывучыць пытанне аб чытацкіх зацікаўленнях вучняў, аб іх веданні літаратурных тэкстаў, праверыць уменні і навыкі школьнікаў па аналізе твораў, характарыстыцы зместу. Для ацэнкі вучнёўскіх ведаў распрацоўваюцца колькасныя і якасныя крытэрыі, якія могуць выяўляцца праз сістэму балаў ці адзнак.
Метад мэтанакіраванага назірання выкарыстоўваецца з мэтай атрымання станоўчых ці адмоўных вынікаў у адпаведнасці з вылучанай гіпотэзай. Назіранне, як і пры вывучэнні перадавога вопыту, праводзіцца па загадзя распрацаваным плане з выкарыстаннем разнастайных формаў працы: гутаркі, метаду зрэзаў, сачыненняў і г.д. Мэтанакіраванае назіранне дае даследчыку магчымасць скарэкціраваць метадычныя аспекты працы настаўніка з вучнямі, дапамагчы яму ў пошуку аптымальных метадаў і прыёмаў выкладання і выхавання.
Эксперымент праводзіцца часцей за ўсё ў канкрэтным класе з мэтай праверкі тэарэтычна распрацаваных палажэнняў і меркаванняў. Пры яго станоўчых выніках матэрыял эксперыменту можа рэкамендавацца для масавага выкарыстання ў школьнай практыцы. Ён бывае канстатуючы (з дапамогай падрыхтаваных зрэзавых заданняў дыягнастычнага характару вызначаецца наяўны ўзровень ведаў, уменняў і навыкаў вучняў), пошукавы (праводзіцца папярэдняе высвятленне тых або іншых падыходаў у методыцы навучання), навучальны (у адпаведнасці з канцэпцыяй даследавання эксперыментатар распрацоўвае ўласную методыку, правярае яе эфектыўнасць ў параўнанні з традыцыйнай, супастаўляючы вынікі зрэзаў, праведзеных у кантрольных і эксперыментальных класах), кантрольны (паўторная праверка эфектыўнасці распрацаванай методыкі ў параўнанні з традыцыйнай практыкай), а паводле ўмоў – лабараторны (навучанне праводзіцца з спецыяльнай групай вучняў у спецыяльна створаных умовах) і натуральны (пры звычайным навучанні).
Адказы на пытанні да экзамену па дысцыпліне
Літаратура ў школе як вучэбны прадмет. Мэты і задачы вывучэння беларускай літаратуры.
Агульная сярэдняя адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь, згодна з Законам Рэспублікі Беларусь, павінна “забяспечваць духоўнае і фізічнае станаўленне асобы, падрыхтоўку маладога пакалення да паўнацэннага жыцця ў грамадстве, выхаванне грамадзяніна Рэспублікі Беларусь, авалоданне ім асновамі навук, дзяржаўнымі мовамі Рэспублікі Беларусь, навыкамі разумовай і фізічнай працы, фарміраванне ў яго маральных перакананняў, культуры паводзін эстэтычнага густу і здаровага ладу жыцця”.
Дасягненню гэтай мэты і падпарадкаваны ўвесь навучальны працэс ў сярэдніх навучальных установах краіны. У школьным вучэбным плане прадугледжаны дысцыпліны розных тыпаў:
Ø якія носяць так званы дакладны характар і накіраваны на аб’ектыўнае адлюстраванне рэчаісчнасці, г.зн. вучню неабходна дакладна засвойваць тую ці іншую інфармацыю (напрыклад, тэарэма Піфагора, табліца множання, тры законы Ньютана, табліца хімічных элементаў Д. Мендзялеева і інш.);
Ø якія садзейнічаюць фізічнаму развіццю і асновам фізічнай працы (фізічная культура, працоўнае навучанне);
Ø якія выяўляюць і развіваюць эстэтычны густ (выяўленчае мастацтва, музыка і спевы).
Беларускай літаратуры як вучэбнаму прадмету ў школе належыць асобнае месца і як самастойны вучэбны прадмет пачынае вывучацца з 5 класа. З аднаго боку, беларуская літаратура – дысцыпліна культуралагічнай скіраванасці са сваім суб’ектыўным пачаткам, “якая паслядоўна і сістэматычна далучае вучняў да мастацтва. Літаратура ў школе – сродак эстэтычнага асваення (вымярэння) жыцця, яго маральных нормаў і вартасцей”. З другога боку, пры вывучэнні нацыянальнай літаратуры акрамя знаёмства з пэўнай інфармацыяй і засваеннем яе найлепшым чынам можна рэалізаваць усе адукацыйныя мэты. Вялікая культурная каштоўнасць літаратуры ў тым, што яна ўяўляе неацэннае і незамянімае ідэйна-эстэтычнае багацце, вялікі духоўны здабытак народа, і валодае магутным ідэйна-выхаваўчым і грамадска-педагагічным паіэнцыялам.
Літаратура – “асаблівая катэгорыя духоўнай творчай дзейнасці грамадства, адрозная ад філасофіі, навукі і мастацтва і разам з тым цесна звязаная з імі, паколькі яна карыстаецца ўсімі іх сродкамі: паняццямі, сімваламі, вобразамі, метрам, рытмікай. ” (Конард Н.И. Запад и Восток, М, 1966). Гэта своеасаблівы сінтэз навукі, філасофіі і мастацтва.
Літаратура – чалавеказнаўства. Творы пісьменнікаў выступаюць дзейсным сродкам пазнання прыроды, грамадства і жыцця ва ўсіх яго разнастайных праявах. Знаёмячыся з літаратурнымі героямі, іх лёсамі, унутраным светам, іх ідэаламі, вучні праецыруюць усё гэта на сябе і такім чынам глыбей пазнаюць сваю індывідуальнасць, у іх фарміруюцца ўласныя адносіны да высокага і нікчэмнага, добрага і благога, складваецца разуменне вечнага і часовага ў чалавеку, сутнаснага і вызначальнага ў яго жыцці, фарміруюцца здольнасці актыўна супрацьстаяць негатыўным тэндэнцыям у грамадстве. Усвядомленая аўтарская пазіцыя, увасобленая ў мастацкіх творах, аказвае на школьнікаў, якія знаходзяцца ў працэсе пошуку свайго духоўнага станаўлення, выхаваўчае ўздзеянне. Біяграфіі пісьменнікаў, мастацкія тыпы і характары пры пэўных умовах могуць стаць ідэалам ці антыідэалам, з улікам якіх вучні ствараюць сваю мадэль асобы і імкнуцца рэалізаваць яе ў жыцці.
Літаратура развівае ўяўленне, фантазію чытача, яго творчыя задаткі. Яна з’яўляецца дзейсным сродкам мастацка-эстэтычнага і маральнага выхавання. Будучы здольнай мадэліраваць паводзіны чалавека ў разнастайных жыццёвых сітуацыях, літаратура выступае як крыніца выпрацоўкі сістэмы духоўных каштоўнасцяў, ўзбагачэння эстэтычнага вопыту школьніка. Дапамагаючы вучню пазнаваць жыццё, літаратура адначасова фарміруе магчымасці маральнага, эмацыянальнага і эстэтычнага развіцця, духоўнага самасцвярджэння яго як асобы, якая адчувае сябе часткай прыроды, грамады і валодае здольнасцямі творча і актыўна выяўляць сябе. Пры пазнанні мастацкага твора надзвычай важную ролю адыгрываюць не толькі інтэлект і эмоцыі, але і ўяўленне, што плённа ўплывае на асэнсаванне матэрыялу пры вывучэнні прыродазнаўчых, фізіка-матэматычных дысцыплінаў у школе. Літаратура спрыяе выпрацоўцы вобразна-інтуітыўнага, мадэлюючага тыпу мыслення, развіццю творчага патэнцыялу асобы. Вывучэнне літаратуры ў школе ўключае падлеткаў і юнакоў у розныя віды творчай дзейнасці.
Літаратура як мастацтва, што карыстаецца мовай, здольна ахопліваць сваёй увагай самыя разнастайныя сферы рэчаіснасці, спасцігаць рэчаіснасць універсальна, усеабдымна, у самых розных яе вымярэннях: сучасным, гістарычным, адлюстроўваючы жыццё свайго народа і жыццё людзей розных краін. Пісьменнікі стварылі мастацкі летапіс гісторыі сваёй радзімы, увасобілі нацыянальны характар, адлюстравалі асаблівасці менталітэту беларусаў, народны побыт, лад жыцця, адносіны ў сям,і. Беларуская літаратура паказвае чалавека ў пэўным сацыяльна-культурным асяроддзі, яна ўздымае важныя філасофскія, маральна-этычныя, экалагічныя і іншыя праблемы сучаснасці.
Беларуская літаратура ў школе адносіцца да прадметаў, з якімі звязваецца галоўная мэта навучання і выхавання – фарміраванне асобы ва ўсёй яе шматграннасці: інтэлектуальнае і эмацыянальнае развіццё, светапогляд, маральнасць, этычная, эстэтычная, мастацкая, моўная культура.
Галоўная мэта навучання прадмету – далучэнне школьнікаў да багацця беларускай і сусветнай мастацкай літаратуры, эстэтычнае спасціжэнне вучнямі свету, складанасці чалавечых узаемаадносін і на гэтай аснове – выхаванне асобы з глыбока гуманістычным і дэмакратычным светапоглядам, самастойным мысленнем, з развітым, высокакультурным пачуццём нацыянальнай і асабістай самапавагі, адданасцю агульначалавечым ідэалам, асобы з выразна выяўленымі творчымі схільнасцямі, здатнай успрыманне прыгажосці (эстэтычнае ўспрыманне) ператварыць у стымул маральнага самаўдасканалення, інтэлектуальнага і духоўнага развіцця.
Спецыфіка літаратуры як прадмета навучання вызначаецца тым, што мастацкая літаратура па сваёй прыродзе цесна звязана з іншымі формамі грамадскай свядомасці (навукай, мараллю, рэлігіяй, палітыкай і інш.), асабліва з гуманітарнымі галінамі ведаў, а таму яна мае вялікае пазнавальнае і грамадска-выхаваўчае значэнне, дае вучням разнастайныя веды і ўяўленні пра прыроду і месца ў ёй чалавека, жыццё грамадства, гістарычныя падзеі, лёс выдатных асобаў.
Але самае галоўнае, што ўсё гэта ў літаратуры рэалізуецца праз эстэтычна-мастацкае ўспрыманне і асэнсаванне жыццёвых з’яў. Літаратура – гэта мастацтва. І як усякае мастацтва, яна мае поліфункцыянальную спецыфіку:
пазнавальную (літаратура – крыніца ведаў аб жыцці),
эўрыстычную (літаратура спрыяе развіццю мыслення),
камунікатыўную (літаратура – сродак і канал сувязі паміж пісьменнікам і чытачамі, паміж чытачамі),
эстэтычную (літаратура – навука і мастацтва аб прыгожым),
выхаваўчую (з дапамогай літаратуры мы выпрацоўваем свае погляды на жыццё, свае адносіны да яго),
геданістычную (літаратура прыносіць нам асалоду, радасць судакранання з мастацтвам),
развіццёвую (літаратура ўзбагачае і развівае інтэлектуальны і эмацыянальны свет чытача, узбуджае яго фантазію, узбагачае і развівае мову),
культуратворчую і нацыятворчую функцыі, садзейнічае гуманітарызацыі мыслення.
Беларуская літаратура ў школе належыць да навучальных дысцыплін гуманітарнага цыкла, які ўключае ў сябе яшчэ і такія прадметы, як руская літаратура, беларуская, руская і замежная мовы, айчынная і сусветная гісторыя, чалавек і грамадства і інш.
Прыклады: Многае яднае беларускую літаратуру з літаратурай сусветнай, арганічнай часткай якой яна і з’яўляецца. Таму беларуская літаратура вывучаецца ў кантэксце сусветнага мастацкага слова. Гэта пераконвае вучняў у тым, што нацыянальнае прыгожае пісьменства – сапраўды важная і неад’емная з’ява ў агульначалавечай мастацкай культуры. Паралельна вывучаючы творы беларускіх і замежных пісьменнікаў, навучэнцы пераконваюцца ў тым, што людзей свету яднаюць агульныя праблемы, памкненні, радасці і трывогі, што за час свайго існавання чалавецтва выпрацавала агульныя духоўныя каштоўнасці. Вывучэнне рускай літаратуры, знаёмства з сусветна значнымі мастацкімі набыткамі падмацоўваюць гэтую выснову і спрыяюць фарміраванню глыбокіх эстэтычных падыходаў да з’яў мастацтва, грамадзянскіх перакананняў, гуманістычнага светапогляду вучня як прадстаўніка свайго этнасу, носьбіта нацыянальнай і агульначалавечай культуры.
Нарэшце, літаратура як мастацтва слова з’яўляецца сродкам авалодання і ўзбагачэння мовы, сродкам індывідуальнага самавыяўлення школьніка. Праз мастацкія тэксты вучань спазнае адметнасць складу беларускай мовы, яе сінтаксісу. Чытанне і вывучэнне літаратурных твораў развівае здольнасці вучня ў камунікацыі, узбагачае выяўленчыя, экспрэсіўныя магчымасці яго мовы, лексічны, фразеалагічны, слоўнікавы запас, фарміруе маўленчыя нормы, у цэлым развівае маўленчую культуру, а г.зн. і агульную культуру асобы.
Беларуская літаратура таксама звязана з гісторыяй. Кожны мастацкі твор выяўляе асаблівасці той гістарычнай эпохі, у якую ён быў створаны, ці пра якую распавядае. Мастацкія тэксты – своеасаблівая крыніца інфармацыі аб гістарычным мінулым беларускага народа, пісьменнік з’яўляецца сведкам той эпохі, у якую ён жыў. Без вызначанага запасу ведаў па гісторыі нельга правільна ацаніць і вытлумачыць творчасць пісьменніка на ўроках беларускай літаратуры. Гісторык можа прапанаваць навучэнцам прачытаць кнігі беларускіх пісьменнікаў на гістарычныя тэмы. Рэалізацыя сувязі паміж урокамі літаратуры і гісторыі пакажа навучэнцам, што перадавыя, гістарычна абумоўленыя ідэі не ведаюць нацыянальных меж.
У той жа час беларуская літаратура – гэта дысцыпліна эстэтычнага цыкла, яна збліжана з выяўленчым мастацтвам, музыкай. Як і гэтыя школьныя курсы, беларуская літаратура фарміруе эстэтычныя густы і ідэалы, задавальняе патрэбы ў эстэтычнай дзейнасці. Урокі музыкі спрыяюць мімавольнаму запамінанню беларускай лексікі, актывізуюць яе, развіваюць пачуццё мовы, выпрацоўваюць правільную інтанацыю, замацоўваюць арфаэпічныя навыкі. Урокі літаратуры часам суправаджаюцца праслухоўваннем музычных твораў, якія выклікаюць у школьнікаў вызначаныя асацыяцыі, павышаюць эмацыйны настрой і палягчаюць засваенне тэкстаў.
На ўроках беларускай літаратуры можна абапірацца і на навыкі, набытыя навучэнцамі на ўроках выяўленчага мастацтва. Настаўнік выяўленчага мастацтва можа падказаць настаўніку, хто з навучэнцаў здольны зрабіць ілюстрацыі да які вывучаецца твора, яго кансультацыі дапамогуць падабраць тэматычна блізкія жанравыя карціны, партрэты пісьменнікаў, ілюстрацыі да твораў і правільна іх пракаментаваць.
Такім чынам, літаратура – гэта асобасна-арыентаваны школьны прадмет. Разам з тым сярод дысцыплін эстэтычнага цыкла беларускай літаратуры належыць адметнае месца. Мастацкае слова спалучае ў сабе пэўныя магчымасці жывапісу і музыкі, яно здатнае ствараць зрокавыя і слыхавыя вобразы. Беларуская літаратура далучае вучняў да духоўнага жыцця і культуры народа. У нацыянальнай літаратуры выявілася светаўспрыманне этнасу, яго разнастайныя ўяўленні, узаемаадносіны з прыродай, маральныя і эстэтычныя ідэалы.
Курс роднай літаратуры ў школе складаецца з некалькіх кампанентаў.
Большая частка гадзін адведзена на вывучэнне твораў беларускіх пісьменнікаў. Аднак немалая колькасць гадзін адводзіцца і на працу з найлепшымі ўзорамі сусветнай літаратурнай класікі. Такі зварот дапамагае па-новаму зірнуць на нацыянальную літаратуру. Менавіта ўключэннем замежных пісьменнікаў і твораў у праграму па беларускай літаратуры забяспечваецца прынцып вывучэнне нацыянальнай літаратуры ў кантэксце сусветнай, “зарыентаванасць праграм на вывучэнне нацыянальнай літаратуры ў суадносінах з сусветнай, што сведчыць пра культуралагічную накіраванасць навучання і выхавання, пашырае магчымасці ў пазнанні шляхоў развіцця літаратуры, спрыяе вызначэнню рыс падабенства і арыгінальнасці, спасціжэнню эстэтычных асаблівасцей беларускага мастацкага слова”. Пры вывучэнні мастацкіх твораў неабходна знаёміць навучэнцаў і з пэўнымі тэарэтычнымі паняццямі, якія прапануюцца праграмай і вывучэнне якіх прапануецца, улічваючы ўзроставыя асаблівасці школьнікаў, з 5 класа. Беларускую літаратуру як адзін з відаў мастацтва нельга вывучаць у адрыве ад іншых відаў мастацтва. Параўнанне мастацтва слова і, напрыклад, музычнага выяўлення таго ж самага пачуцця заўсёды будзе спрыяць развіццю творчых здольнасцей маладога чалавека. Акрамя таго, многім пісьменнікам і творам, мастацкім вобразам прысвечана нямала ўзораў жывапісу, музыкі, партрэта і інш.: опера “Зорка Венера” Ю. Семянякі, песня “Аляксандрына” У. Мулявіна, мастацкі фільм М. Пташука “Знак бяды” і многае іншае. Таксама варта ўзгадаць, што класікам Янку Купалу і Якубу Коласу прысвечаныя цэлыя альбомы: “Янка Купала ў творчасці мастакоў” і “Якуб Колас у творчасці мастакоў” (абодва – 1982 г.). Гэты важны кампанент літаратурнага навучання ўлічаны ў школьных вучэбных праграмах па беларускай літаратуры і знайшоў сваё адлюстраванне ў спецыяльнай рубрыцы “Мастацтва”.
Такім чынам, родная літаратура, будучы асобным, самастойным прадметам школьнай адукацыі, звязана з іншымі прадметамі грамадска-гуманітарнага і мастацка-эстэтычнага цыклаў, цесна суадносіцца з усім навучальна-выхаваўчым працэсам. Сістэмнае вывучэнне адукацыйнай вобласці “Беларуская літаратура” павінна забяспечыць:
– фарміраванне ў вучняў сістэмы літаратурных ведаў як кампанента гуманітарнага светаадчування і мыслення;
– развіццё чытацкіх і моўных уменняў – сродку самавыяўлення і самавыхавання, неабходнай умовы для ўваходжання ў дыялог з іншымі людзьмі, з мастацтвам і навукай;
– фарміраванне ўмення аналізаваць мастацкі твор як аснову для разумення своеасаблівасці творчасці пісьменніка, для развіцця здольнасці адчуваць сапраўднае мастацтва, высокае і нізкае ў свядомасці і паводзінах чалавека;
– разуменне вучнямі грамадскага значэння нацыянальнай літаратуры – састаўной часткі агульначалавечай культуры і мастацтва, сродку духоўнага ўсведамлення быцця народа, формы зносінаў людзей і цэласнага разумення свету;
– развіццё асобы навучэнцаў: іх пачуццяў, мыслення, самасвядомасці, унутранай духоўнай культуры, мастацка-эстэтычнага густу.
Мастацкая літаратура ў школе забяспечвае самавызначэнне і самарэалізацыю асобы ў сучасным зменлівым свеце. Беларуская літаратура – тое спалучальнае звяно, якое перадае ад папярэднікаў да сучаснікаў назапашаны на працягу стагоддзяў духоўны і эстэтычны вопыт. На аснове гэтага духоўнага вопыту разгортваецца выхаванне гарманічна развітой, цэласнай асобы, здольнай выяўляцца ў грамадстве ў працэсе творчай дзейнасці.
Читайте также:
